Hristova tamnica – Živo meso i Čovek Božiji u književnoj paradigmi Dostojevskog
„Zaista, ponekad se govori o ‘zverskoj’ surovosti čoveka, a to je strašno nepravedno i uvredljivo za zveri: zver nikada ne može biti tako svirepa kao čovek, tako virtuozno, tako umetnički svirepa“ (F.M. Dostojevski: Braća Karamazovi)
Publika je gotovo četiri sata sa glumcima na sceni na daskama Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Prisustvuje potpunom osvetljavanju ljudske krivice i teške patnje koju bližnji nanose bližnjima, posredstvom dela velikana ruske književnosti Fjodora Mihailoviča Dostojevskog. Predstavu “Jevanđelje po F.M. Dostojevskom” je režirao slovenački reditelj Jernej Lorenci, otvarajući sva pozorišna vrata, sve režijske i glumačke portale i prostore najdubljeg sagledavanja čoveka i njegove čudnovate unutrašnje prirode, života čovekovog na zemlji i njegove tragične sudbine, Boga i ljudske vere u njega. Artisti na sceni oživljavaju tešku atmosferu surovosti i zverskih odnosa među ljudima, razvijaju snažnu glumačku igru na osnovu najbolnijih odlomaka književnih dela Dostojevskog: “Zločin i Kazna”, “Kockar”, “Krotka” “Zapisi iz podzemlja” “Zapisi iz mrtvog doma”, “Bedni Ljudi”, “Zli dusi”… od kojih se naročito scenski ističu “Braća Karamazovi”, njih trojica Mitja, Ivan, Aljoša, biološki otac Fjodor Karamazov i duhovni otac najmlađeg brata – starac Zosima.
Dramaturgija scenskog prostora Branka Hojnika sledi ideju aristokratskog doma perioda opisanog u stvaralaštvu Dostojevskog: raskošni lusteri, noćne svetiljke, istoršen parket i stare drvene stolice. To je prostor naracije. Iz njega se citiraju, kazuju delovi proze Dostojevskog, dok se u samom centru scene nalazi velika rupa u parketu ispunjena ilovačom, glinenom zemljom u kojoj se najveći deo glumačke igre izvršava i prizori izvode, predstavljaju. Na tom delu scene sve se otkriva i ogoljava, pričana tragedija se zgušnjava i materijalizuje i istovremeno se razvija i izlaže, do krajnjih domašaja dosegnuta sublimirana, filozofska i religijska misao. Dramaturgija kostimografije Belinde Radulović je nadvremena, priliči i predstavljačima i publici. Kostimi i ilovača su nam zajednički.
Ova eksepriemntalna predstava otvara se prikazom sna Rodiona Romanoviča Raskoljnikova, nedaleko od jave, iz romana “Zločin i kazna”. Scenom odzvanja poslednji sablasni galop išibane, ali žilave Mikolkine kobilice koju ne prestaju da šibaju i koja izdiše u strašnim mukama na naše oči. Glumica Jovana Mišković i priča san i igra kobilicu a gledaoci (kao ustalom i sve prizore u predstavi) dorađuju i vide u vlastitim srcima i duši. Upravo Dostojevski nas je podučio da kad duša boli, strada i telo, i da telesna patnja izaziva duševne boli. Publika se zajedno sa izvođačima grči. Inkorporirani lični doživljaji reditelja i glumaca u prikazima koji otvoreno vode predstavu u formi dijaloga i apstraktnih slika, sudarajući ispričano i odigrano, stvaraju prisno zajedništvo, gotovo sraslost sa publikom i samim velikim dilemama, traumama.
Tragovi beščašća, poetika sujeverja, svečane haljine i odela, apsolutizam daleko od božijeg čula, sve to u predstavi otvara nova pitanja u starim temama. Potaknuti rediteljem, svi predstavljači svojom igrom, stvaralaštvom iznutra, potpuno ulaze u sebe, u svoje najmračnije ambise, u arhetipe, u detinjstvo odakle je sve počeleo. Na sceni vidimo decu u glumcima i slike njihovih nežnih lica i bezgrešnih očiju, zapečaćene, neprerađene. Jaka glumačka snaga izbija kroz upečatljiv prizor, ispričanu priču “Mališana kod Hrista na Božićnoj jelci” u intepretaciji glumca Dimitrija Aranđelovića. Njegovo kazivanje i prikazivanje dečaka bez porodice i božićne jelke koje se rasklapa nad užasom nepravde dečakove sudbine stvara plamen emocija unutar gledalaca i izgara gledalačke kapacitete izdržljivosti pod uticajem fantastične glumčeve igre. Patnje i stradanja nedužne dece po Dostojevskom nemaju opravdanja. A dešavaju se neprestano. I koje je onda opravdanje da postoji ovaj i ovakav svet?!
U potrazi za razlozima i smislom tragaju autori i kreatori kroz predstavu za rešenjima večite zagonetke nužnosti stradanja, ljudske borbe i žuđene slobode. Svaki glumac započinje svoju repliku u prvom licu, zatim produžava u trećem licu književnog predloška, da bi u predstavljačkim deonicama ponovo izložio sopstvo. Ovaj koncept poistovećivanja iz dubokog psihološkog sagledavanja prevodi u filozofski i teozofski monumentalizam.
Simboli materinskog plača, mrtve žene, večite lepote, dečje pesme, ikone u rukama, cvrkuta ptica, krvi i mesa… prožimaju se kroz pozorišnu kreaciju prikazujući i čineći precizno naslikanu bujnu kompoziciju opusa Fjodora Mihajiloviča Dostojevskog. Ovaj ruski pisac svoje likove gradi elementarno i sirovo pronalazeći ono najgore i najčistije u svakom. “Novi Gogolj” svoje delo kuje od rečenica budućnosti koje dodiruju pakao i uzvišeno i preispituju dva veka stariju sadašnjost koja kroji iste greške i pojmi iste probleme nastale iz nerazumne ljudske prirode i kobi.
Književno-scensko delo “Jevandjelje po F.M. Dostojevskom” moglo bi se podeliti u tri celine: prva je teška duševna bol i surov ovozemaljski život opisan u stvaralaštvu jednog od najvećih svetskih književnika; drugi deo posvećen je “Braći Karamazovima” što je središte predstave i žestok prelaz na treći deo koji je apstraktna esencija onoga što dolazi posle smrti i iznad je zemaljskog i čoveka samog. Završetak predstave prikazuje umetničku apokalipsu koju reditelj svojom režijom rasklapa u simbole. Na sceni je drugi Hristov dolazak, Carstvo Nebesko koje, čini se, postoji samo u očima i rukama deteta. Finale slika novu utopiju citirajući pisca u potrazi za odgovorima o nadljudskim pitanjima.
Osam glumaca, četiri žene i četiri muškarca vode publiku kroz piščev svet i igraju kapitalne likove Dostojevskog, preuzimajući narativnu ulogu pripovedača postavljene literature i preoblikujući se u likove. Dušan Vukašinović kao Vanjka, Ivan Fjodorovič Karamzov – gromoglasno, žestoko, iskreno i fundamentalno uzima u sebe duh književne ličnosti i kreira na sceni dinamičnu projekciju odlomka Ivanove poeme. Pred ovim i ovakvim predstavljanjem publika gubi dah. Prikaz karamazovštine u motivima sladostrašća, mržnje u čoveku, sumnje u Boga i vere u Boga, postojanja besmrtnosti i antinihilizma, angažuje svakog glumca u predstavi da deluje po svojstvenom principu, istraživački i samootkrivalački, ali i u potpunoj uzajamnoj povezanosti sa drugim glumcima. Svi oni: Radoje Čupić, Lidija Stevanović, Nenad Pećinar, Marija Medenica i Nina Proročić Rukavina (uz već istaknute) uspešno sprovode rediteljsku zamisao i piščevu suštinu pronalazeći senzibilitet Dmitija Fjodoroviča Karamazova, duhovnost oca Zosime, ženski princip Netočke Nezvanovne… gradeći simfoniju, jer stranice piščevog dela okreću iza stalka za note. Iz ugla scene kvartet “Pneuma”, čiji su članovi Dimitrije Beljanski (klavir), Stefan Milović (klarinet), Nina Henig (violončelo), Katarina Badnjar (violina) izvodi melodije suza, trijumfa, ljubavi i raskola. Gluma, muzika i publika predstave usaglašeno pate u agoniji.
Rasipnici i jurodivi, hleba nasušnog potražitelji, prolivači krvi u zločinstvima, Hrista što razapeše pa bi opet, da ga spale na lomači, prodane duše, pijanci, kockari, grešnici svake vrste što bi da se usprave. Da stanu kao ljudi. Da se i nad njima neko sažali. Ova predstava nas potpuno osvešćuje. Sudar savremene režije sa književnošću davno minule epohe oživljava bezdušne poglede. Ukazuje na ono što je kidalo iznutra kroz čitavu istoriju čovečavstva. Eshatološko i ovozemljsko sudaraju se u ovom scenskom ostvarenju žestoko da ne umre velika tvoračka misao!
Bio je to prikaz ovogodišnje pobedničke predstave (za estetski scenski doživljaj u celosti) na 50. INFANT-u, “Jevanđelje po F.M. Dostojevskom”, Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu.
*Naslovna fotografija: Marija Erdelji
